شهرسازی نوین: آرش هاشمزادههمایونی، کارشناس ارشد معماری و شهرسازی در یادداشت اختصاصی که در اختیار اسکان نیوز قرار داده، نوشت: شیوع ویروس کرونا از ووهان چین در دی ماه ۱۳۹۸ باعث فراگیر شدن آن در کل جهان گردید. شیوع این ویروس به تدریج باعث قرنطینه شهرها و بسته شدن راهها، بسته شدن اماکن تجاری، بسته شدن ادارات و کارخانهها، در کل شهرهای دنیا شد. ولی این ویروس در آینده چه تاثیری در شهرسازی ایران و جهان خواهد داشت؟ در این مقاله کوتاه سعی داریم تاثیرات این ویروس را بر شهر و شهرسازی جهان بررسی نماییم:
۱- افزایش حاشیهنشینی و سکونت در بافتهای ناکارآمد شهری
تحلیلگران اقتصادی با توجه به شیوع ویروس کرونا، رکود شدید اقتصادی را در بازارهای جهان پیشبینی میکنند. این رکود اقتصادی در شرایطی در ایران رخ میدهد که تحریمهای اقتصادی ایران، نفس کسبوکارها را در سالهای اخیر بریده بود و همه این بحرانها در شرایطی در ایران رخ میدهد که با توجه به کاهش شدید قیمت نفت و نیز عدم امکان تحقق درآمدهای مالیاتی در زمان این بیماری، درآمد دولت ایران را در وضعیت شدیدا بحرانی قرار داده است. این چشمانداز کوتاه از وضعیت اقتصادی ایران، همه نشانههایی از فشار شدید اقتصادی بر اقشار متوسط به پایین جامعه و به طبع آن، مهاجرت شدید به حاشیه شهرها و بافتهای ناکارآمد شهری خواهد بود.
این مهاجرت از دو جبهه صورت خواهد گرفت. جبعه اول از سمت روستاها و شهرهای کوچک خواهد بود که ساکنان آنها برای به دست آوردن شغل به سمت شهرهای بزرگ سرازیر خواهند شد و جبهه دوم، مهاجرت ساکنانی از شهرهای بزرگ است که به واسطه شرایط اقتصادی ذکر شده، از طبقه اجتماعی خود، به طبقات پایینتر سقوط میکنند و مجبور به مهاجرت به این گونه بافتها میشوند. افزایش بیسابقه حاشیهنشینی و اسکان در بافتهای ناکارآمد شهری، در شرایطی رخ خواهد میدهد که در حال حاضر نیز این بافتها توانایی خدماتدهی به ساکنان موجود خود را نیز ندارند. همچنین امیدی به یاری دولت که در شرایط متعادل اقتصادی نیز توان خدماتدهی به این بافتهای ناکارآمد را نداشته بود، وجود ندارد. بنابراین پیشبینی میشود، شرایط سکونتگاههای غیررسمی، حاشیهنشینی و بافتهای ناکارآمد شهری در ایران بعد از کرونا، به شرایط بسیار نامطلوبی بدل خواهد کرد.
۲- تغییر سرانههای تجاری
سرانه مورد توافق صاحب نظران برای کاربریهای تجاری، حدود ۲ متر مربع برای هر نفر در شهرها است. البته این سرانه بسته به شرایط محیطی و گردشپذیر بودن شهرهای مختلف، میتواند بالاتر این رقم هم برود. ولی سرانه کاربری تجاری در اکثر شهرهای کشور ما، به دلیل دید سرمایهای به املاک تجاری و همچنین تمایل مردم به استفاده از اماکن خرد تجاری، به جا فروشگاههای بزرگ، بسیار بیش از سرانههای مورد قبول کارشناسان شهرسازی است. سرانه تجاری در اکثر شهرهای ایران بالای ۱۰ متر مربع و در شهرهایی مانند تهران و مشهد به بالاتر از ۱۳ متر مربع رسیده است.
شیوع ویروس کرونا تاکید و بر فاصلهگزینی، به تدریج در روش زندگی و خرید مردم تاثیرگذار خواهد بود. در وهله اول این تاثیر باعث خواهد شد که به تدریج تمایل مردم به خرید از فروشگاههای خرد تجاری کاهش پیدا نموده و کل خرید خود را از فروشگاههای بزرگ تامین نمایند. اتفاق بزرگی دیگری که در شرف وقوع است، تمایل بیشتر مردم به استفاده از فروشگاههای اینترنتی خواهد بود. فروشگاههای اینترنتی بزرگ و همچنین فروشگاههای اینترنتی تخصصی جا خود را بیشتر در الگو زندگی مردم ایران باز خواهند کرد. (پیشبینی این دوران در مقیاس کوچکتر، قبلا هم صورت گرفته بود) با جمیع این عوامل میتوان پیشبینی نمود نیاز به کاربری تجاریهای خرد در شهرهای ایران کاهش چشمگیری پیدا کند و این سرانهها به سایر کاربریهای اختصاص پیدا نماید.
۳- تغییر سرانههای درمانی
در حال حاضر سرانه مطلوب درمانی در شهرهای ایران حدود ۱ تا ۲٫۵ متر مربع برای هر نفر است. این سرانه بر اساس مطالعات و نیازسنجی شهروندان در تاریخ معاصر جهان، به دست آمده است. ولی شیوع بیماری فراگیر کرونا ثابت نمود که این سرانه جواب نیاز بالقوه در زمان بحران بیماریهای فراگیر را نمیدهد. در این زمینه مسلما مطالعات فراگیر و عمیق مجددی لازم است تا فکری برای بحران بیماریهای واگیر فراگیر اندیشیده شود.
۴- نگاه جدیتر به موضوع پدافند غیرعامل در شهرسازی
پدافند غیرعامل، مجموعهای از اقدامات غیرمسلحانهای است که به کارگیری آنها، موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، ارتقا پایداری ملی، تداوم فعالیت ضروری و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها (مانند سیل، زلزله، شیوع بیماری، انفجار و حمله نظامی و …) میگردد. بحث پدافند غیر عامل از جمله موضوعاتی است که در ایران و جهان بیشتر در حیطه نظری به آن پرداخته شده است و در این باب، کار اجرایی جدی خصوصا در شهرهای ایران انجام نگرفته است. بعد از شیوع بیماری کرونا و فروکش کردن بحران، دولتمردان مجبور خواهند شد برای کاهش آسیبپذیری در مقابل تهدید بالقوه بیماریهای فراگیر، چارچوبهای نظری پدافند غیر عامل را در طراحی شهری و شهرسازی در حیطه عمل به طور جدی به کار ببرند.
۵- افول حضور مردم در فضاهای همگانی
تبلور طراحی شهری و شهرسازی در حضور مستمر مردم در فضاهای باز همگانی است. متاسفانه شیوع ویروس کرونا و تاکید متخصصان بر دوری گزینی مردم از یکدیگر، باعث ترس مردم از فضاهای جمعی شده است. این ترس از مواجه مردم با یکدیگر در فضاهای جمعی، ترسی نیست که به این سرعت از ذهن مردم پاک شود و مسلما تاثیر خود را بر فضاهای شهری خواهد گذاشت. ما بعد از فروکش کردن بحران ویروس کرونا، یک دوران جدید با استقبال کم از فضاهای شهری روبرو خواهیم بود که این دوران نیاز به چارهاندیشی کارشناسان شهری را بیش از پیش خواهد کرد.
۶- افزایش حاکمیت خودرو در شهرسازی
یکی دیگر از عواقبی که شیوع ویروس کرونا در کوتاه مدت داشته است تمایل پایین مردم در استفاده از حملونقل عمومی و استقبال بیشتر از خودروی شخصی بوده است. با توجه به گسترده بودن و ادامه دار بودن شیوع بیماری تا ماههای آینده میتوان پیشبینی نمود استفاده از خودروی شخصی به تدریج جا خود را در روش زندگی مردم بیشتر از گذشته باز خواهد کرد. به هر صورت در گذشته به واسطه پایین بودن قیمت بنزین و نیز کمبود حملونقل عمومی در ایران، تمایل به استفاده از خودروی شخصی در ایران بالا بوده است. حال با شرایط به وجود آمده و ترس مردم از این ویروس و ترس بالقوه آنها در آینده، به نظر میرسد ما را در دوران رکود استقابل مردم از حملونقل عمومی قرار خواهد داد و اگر این تمایل روز افزون مردم پایدار بماند، مسلما تاثیر عمیقی در طراحی شهری، سرانههای شهری و ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری بناهای در آینده خواهد گذاشت.
