نوین شهرساز – تُلچگاسفلی یکی از مهمترین و قدیمیترین میراث آئینی ایران است که در شهرستان بهبهان قرار دارد. میراثی که تاکنون برایش همتایی در بین مواریث شش هزارساله خاورمیانه یافت نشده است. از تابستان ۱۳۹۴ تاکنون، چهار کتاب، چندین مقاله داخلی و خارجی، شش سمینار در سطح ملی و بینالمللی، سه نمایشگاه و کارگاههای آموزشی درخصوص یافتهها و اهمیت چگاسفلی برگزار شده است. حتا به دلیل اهمیت چگاسفلی پیگیریهایی برای ثبت جهانی آن نیز انجام شد. برخی کارشناسان و باستانشناسان معتقد هستند چگاسفلی نمونه شش هزارساله «منظری قدسی» است که امروزه هم نظیر آن را بهخوبی میتوان سراغ گرفت چراکه گورستان عظیم چگاسفلی در زمره اولین گورستانهای بشری است که نشان میدهد اجساد اقوام مختلف ساکن در نواحی اطراف در شش هزار سال پیش به این مکان آئینی آورده و دفن شده است. برای اولین بار قبور با معماری دقیقی از آجر ساخته شدهاند که در بعد تاریخی آن اولین نمونه شناخته شده است.
درواقع، در اواخر هزاره پنجم بود که مردم تصمیم میگیرند به جا دفن مردگان خود در کف خانههایشان آن را در مکانی که گورستان مینامند، دفن کنند، بنابراین این محوطه اطلاعات زیادی از ویژگیهای انسانی و اسکلتی تا آداب و رسوم استفاده شده در تدفینهای گورستانی به باستانشناسان میدهد که باید آن را حفظ کرد.
خردادماه سال جاری بود که احسان شیخبارانی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی با بیان اینکه طی دهههای گذشته تجاوزها و تخریبهایی در این محوطههای باستانی توسط نهادها و شرکتهای مختلف انجام شده است، از برپایی جلسه حل اختلاف در این خصوص با حضور برخی نهادهای حقوقی، ادارات و مدیران شرکتها از جمله مدیرعامل شرکت سیمان بهبهان و نمایندگان شرکت بهرهبرداری آبیاری مارون، اداره منابع طبیعی، اداره جهاد کشاورزی و اداره بنیاد مسکن شهرستان بهبهان و همچنین فرماندار شهرستان در محل فرمانداری بهبهان مدیران و نمایندگان این شرکتها و نهادها خبر داد.
وی با بیان اینکه نشست به منظور جلوگیری از تخریبها در عرصه محوطه باستانی ارجان و چگاسفلی برپا شد، عنوان کرده بود: از آنجا که حدود چند دهه است که شرکتهای پیشگفته در عرصه ارجان و چگاسفلی تخریبهای متعددی را به بهانههای مختلف از جمله برداشت معادن، ساختساز و یا بهسازی کانالهای زهکشی صورت میدهند، بسیاری از رشته قناتها در این عرصه و عرصه تل چگاسفلی تا مرز نابودی پیش رفته بودند. از این رو راهکارهایی برای جلوگیری از تخریبهای بیشتر این دو محوطه باستانی ارائه و مقرر شد به منظور اجرای هرگونه پروژه، از پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی استعلام گرفته شود.
اما آنگونه که مشخص است بعد از گذشت حدود ۶ ماه از آن جلسه هنوز نتیجه دلخواه بدست نیامده و همچنان تخریبها در محوطه چگاسفلی ادامه دارد. چنانکه چندی پیش عباس مقدم، سرپرست کاوشهای باستانشناسی چگاسفلی در نامه سرگشاده به استاندار خوزستان خواستار حفاظت و حراست از این محوطه تاریخی شد.
او در این نامه عنوان کرده بود: پیش از دهه ۱۳۳۰ شمسی، روی عرصه محوطه چگاسفلی هیچ خانهای ساخته نشده بود. در اواخر همان دهه، شرکت نفتی امریکایی ویلیامز برادرز با امکانات مکانیزه به منطقه وارد شد و در بخشهای شرقی و میانی محوطه تاریخی چگاسفلی اقدام به ایجاد کمپ موقت خود کرد. طبعا از اولین عوامل مخرب و ویرانگر در چگاسفلی همان شرکت نفتی امریکایی است.
پس از عزیمت شرکت امریکایی در اوایل دهه ۱۳۴۰، برخی که تا آن روز در نواحی اطراف محوطه تاریخی چگاسفلی ساکن بودند به محدوده عرصه محوطه نقل مکان کرده و به مرور اقدام به ساخت خانههای مسکونی کردند. این روند به جایی رسید که امروزه ۳۱ منزل مسکونی که تعدادی از آنها خالی از سکنه است، روی عرصه محوطه با نام روستا تلچگاهسفلی شکل بگیرد. به خاطر اهمیت والا چگاسفلی، تلاش کردیم تا راهی را برگزینیم که هم از میراث پر اهمیت چگاسفلی صیانت شود و هم ساکنان فعلی روستای تلچگاهسفلی تکریم شده و در آرامش به زندگی خود ادامه دهند. روشن است که ساکنین فعلی روستا، مانند همه آحاد مردم ایران حق دارند از امکانات رفاهی بهرهمند شوند. اما، در عالم واقع، تحت هیچ شرایطی نمیتوان برآوردن نیازهای مردم فعلی روستا را با توجه به وجود ضوابط مصوب عرصه و حریم تلچگاسفلی عملی کرد.
حتی یوسف مجیدزاده، باستانشناس پیشکسوت و کاوشگر محوطه تاریخی جیرفت نیز در دو نامه به فاصله چند روز، خطاب به محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی درخواستِ توجه و حفاظت بیشتر از این محوطه تاریخی را مطرح کرد و آورده است: بیتردید محوطه چگاسفلی با گورستانی غنی به وسعت حدود ۸۰۰ در ۲۰۰۰ متر که مقدم در گزارش خود در جزییات به آن پرداخته است، اسکانگاهی وسیع بوده و به دلیل ویژگیهای یگانهاش در برابر غارت سودجویانه (مانند آنچه سالها پیش در جیرفت با آن مواجه بودیم) بسیار آسیبپذیر است.
مجیدزاده به دلیل اهمیت چگاسفلی برای تمدن ایران، ضرورت انجام مقدمات کار (درج در فهرست موقت یونسکو و….) برای ثبت این اثر مهم در فهرست میراث جهانی را یادآور شده است.
با این وجود یکی از عوامل اصلی که مانع تشکیل پرونده ثبت جهانی چگاسفلی میشود، روستایی است که همگان درخصوص لزوم جابه جایی آن تاکید دارند. ضمن آنکه این روزها به دلیل انجام بهسازیهای متعدد در روستا شاهد دستاندازیهای مختلف در محوطه باستانی چگاسفلی نیز هستیم.
احسان شیخبارانی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی دراین خصوص، گفت: قرار بود در محوطه چگاسفلی جدولکشی انجام شود که با پیگیریها توانستیم آن را متوقف کنیم چراکه کشیدن جدول در محوطه باستانی خلاف مقررات و قوانین عرصه و حریم است که مصوب شده.
او همچنین از رصد فعالیت برخی سودجویان خبر داد که ممکن است به هوای انجام فعالیتهای اقتصادی قصد حضور در عرصه و حریم چگاسفلی را داشته باشند و گفت: تذکرهای لازم به این افراد داده شده اما با توجه به اینکه هنوز جرمی صورت نگرفته، نمیتوانیم کسی را متهم کنیم. دغدغه باستانشناسان برای حفظ و حراست از تپه باستانی چگاسفلی کاملاً درست است. با این وجود سعی ما نیز بر آن است تا از این مجموعه حفاظت کنیم. اهالی روستای چگاسفلی بیش از چهار دهه پیش در این محوطه استقرار یافتهاند و اکنون طرح بهسازی روستا برای این محوطه باستانی مشکلزا شده با این وجود مانع آن شدهایم. معتقد هستیم، بهترین راه، جابهجایی روستاست.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی با اشاره به آن که حدود یک سال پیش طرح جابجایی روستا از محوطه چگاسفلی ارائه شده است، گفت: این طرح توسط تیم عباس مقدم، باستانشناسی و سرپرست کاوش در چگاسفلی تهیه و ارائه شد تا روستا به محوطه خارج از عرصه و حریم چگاسفلی منتقل شود. اما این مهم در روند بروکراسی اداری مانده است و هنوز محقق نشده. البته این مهم در اولویت فعالیتهای میراث فرهنگی و پایگاه ملی چگاسفلی قرار دارد. یکی از کارهایی که باید برای تهیه پرونده ثبت جهانی انجام دهیم جابجایی روستا است. این مهم نیز نیازمند تأمین اعتبارات برای خرید اراضی است تا بتوانیم روستا را جابجا کنیم.
وی با تاکید براینکه حفاری غیرمجاز در تپه باستانی چگاسفلی انجام نمیشود، تصریح کرد: هرچند ممکن است احتمال انجام حفاریهای غیرمجاز در این محوطه داده شود اما در حال حاضر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی برای حفاظت و نگهداری از محوطه چگاسفلی یگان حفاظت مستمر در منطقه مستقر کرده است. این در حالی است که در گذشته حفاظت و حضور یگان حفاظت میراث فرهنگی در این محوطه به صورت مستمر نبود، چراکه دفتر پایگاه میراث فرهنگی در بهبهان مستقر است که حدود ۵۰ کیلومتر با چگاسفلی فاصله دارد از این رو بازدید یگان حفاظت از چگاسفلی در طول هفته یک یا دو بار انجام میشد اما این روزها سعی شده است تا بازدید و حضور یگان حفاظت به صورت مستمر انجام شود.
شیخ بارانی یادآور شد: تپه چگاسفلی در روستا قرار دارد و کسی نمیتواند از بیرون روستا برای حفاری غیرمجاز به این محوطه بیاید ضمن آنکه مردم روستا نیز چنین کاری را انجام نمیدهند. درعین حال با انجام کارهای جدید سعی شده تا دغدغه باستانشناسان درخصوص حفظ و حراست از چگاسفلی محقق شود.
او در خصوص آخرین وضعیت فصل کاوش در محوطه باستانی چگاسفلی نیز گفت: در حال حاضر به دلیل شیوع ویروس کرونا پنجمین فصل کاوش در این محوطه متوقف شده است اما به محض از بین رفتن کرونا و ایجاد امکان برای انجام فعالیتهای کاوش در محوطه فصل جدید توسط عباس مقدم پی گرفته خواهد شد. اعتبارات لازم توسط پژوهشکده میراث فرهنگی و گردشگری تامین میشود و معمولاً مشکلی در این خصوص وجود ندارد.
عباس مقدم، سرپرست کاوشهای باستانشناسی چگاسفلی نیز در خصوص آخرین وضعیت محوطه باستانی چگاسفلی، گفت: خواستههایی مبنی بر انجام کانالکشی و انتقال آبهای سطحی و فاضلاب در روستا چگاسفلی وجود دارد و محلیها درصدد جدول کشی هستند. شاید در حال حاضر به دلیل وضعیت موجود و ایجاد محدودیتهای کرونایی و تامین اعتبارات کار متوقف شده باشد اما این مهم در شورای فنی خوزستان مطرح شد و هنوز رای در این خصوص صادر نشده است. در واقع میتوان گفت هنوز به صورت قطعی جلوی فعالیت بهسازی روستا گرفته نشده است.
مقدم در ادامه به این موضوع اشاره کرد که هرچند ممکن از نیت درخصوص انتقال روستایی چه پاسخی وجود داشته باشد اما مهم عملکرد است. در سال ۹۴ لزوم انتقال روستا به صورت مکتوب مطرح و صورت جلسات و امضاهای متعدد در این خصوص رد و بدل شد اما تاکنون هیچ اتفاقی نیفتاده است. برای انجام چنین کاری باید تمام زنجیرههای موثر در آن به یکدیگر متصل باشند. هرچند استاندار، معاونان و سایر مسئولان استان خوزستان علاقهمند هستند که همکاریهای لازم در خصوص جابجایی روستا چگاسفلی انجام شود اما در نهایت پیگیری این مهم در دست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان است. آنگونه که مشخص است با حضور مدیریت جدید در اداره کل میراث خوزستان جابجایی روستای چگاسفلی به سایه رانده شده است و از اهمیت آن کاسته شده. این در حالی است که این مهم باید اولویت نخست این ادارهکل باشد.
ایلنا نوشت، این باستانشناس خاطرنشان کرد: ضوابط عرصه و حریم صراحت عنوان کرده است عبور و مرور ماشینهای سنگین و لودر بر روی عرصه ممنوع است. وقتی شاهده حضور روستا در محوطه چگاسفلی هستیم قطعا ماشینهای روستاییان از تراکتور گرفته تا سایر وسایل در این محوطه تردد دارند. باتوجه به آن که لایههای باستانی این محوطه بسیار کم عمق هستند، هر لحظه که مردم در روستا چگاسفلی حضور داشته باشند سبب تخریب میشود. هر ثانیه حضور مردم و روستا در چگاسفلی تخریب بخشی از تاریخ را به همراه دارد. هرچه بتوانیم جلوی تخریب را زودتر بگیریم به نفع حفظ داشتههای تاریخیامان خواهد بود.
