در تازهترین اظهارات نسبت وضعیت ساختوسازها روی گسلهای تهران، به تازگی،علی بیتالهی رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات وزارت شهرسازی گفته:« طبق مطالعات انجام شده حدود ۱۰۰۰ ساختمان بلندمرتبه بالای ۱۲ طبقه بر روی گسل ساخته شدهاند که نیمی از این ساختمانها در منطقه یک تهران واقع شدهاند.»
در حالی بیتالهی از ۱۰۰۰ برج بلندمرتبه بر روی گسل سخن میگوید که چند سال پیش این آمار کمتر از نصف بود. سال ۱۳۹۶مجید فراهانی، رئیس کمیته بودجه و نظارت شورای شهرتهران مگفته بود: طی بررسیها ۴۰۰برج روی گسلهای تهران ساخته شده است.
این به این معناست که در چند سال اخیر با وجود، آگاهی از مکان و محل گسلهای پایتخت، اما مجوز ساخت و ساز -آن هم به صورت ساختمانهای بلندمرتبه- صادر شده است. وجود ۱۰۰۰ ساختمان بلندمرتبه بر روی گسل در حالی است که ساختوساز بناهای مسکونی روی گسل ممنوع است. شورای عالی شهرسازی چندسال پیش با تصویب نقشه دقیق محدوده گسل های تهران و ۵ کلانشهر یا مرکز استان دیگر، ساخت ساختمانهای مهم و حیاتی در محدوده این گسلها را ممنوع کرد.
این تصور که خطر زلزله در تهران تنها منحصر به گسل شمال تهران میشود، باور نادرستی است؛ چراکه تهران علاوه بر آنکه از گسلهای موجود در خود متاثر است، از گسلهایی مانند گسل مشاء که از ۳۵ کیلومتری تهران عبور میکند نیز تاثیرپذیر است، علاوه بر آن گسلهای جنوب تهران شامل گسل «پیشوا»، «ایوانکی» و «ری» و همچنین گسل ماهدشت در کرج نیز تهران را تحت تأثیر قرار میدهند. به همین دلیل بود که از سوی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ممنوعیت ساخت و ساز در حرایم گسلها تبدیل به قانون شد.
به گفته کارشناسان مساحت حریم گسلهای تهران ۷۵ کیلومتر مربع است که ۵۵ کیلومتر مربع از این مساحت، در شهر تهران واقع است. از میزان ۵۵ کیلومتر مربع حریم گسلی در شهر تهران، بر روی حدود ۲۵ کیلومتر مربع از این مساحت، ساخت و ساز ایجاد شده است. به گونهای که بر اساس مطالعات انجام شده در حریم گسلهای شهر تهران، ۲۴۵ سایت مهم و حساس در ۱۸ دسته بندی و ۳۱۸ هزار و ۹۵۵ متر مربع بافت فرسوده در محدوده حریم گسلهای شهر تهران شناسایی شده است.در محدوده حریم گسلهای تهران ۱۱ هزار و ۶۷۰ ساختمان وجود دارد.
گفتنی است از نظر توزیع جغرافیایی (مناطق ۲۲ گانه شهر تهران) ساختمانهای واقع بر حریم گسلهای شهر تهران نیز، منطقه یک با بیش از ۷۰۰۰ بنا ۶۵ درصد ساختمانهای موجود در حریم گسلها را در بر گرفته است و دارای بیشترین ساختمان در حریم گسلهای شهر تهران است و مناطق ۲ تا ۵ نیز در رتبههای بعد قرار دارند.
علاقه برجسازان به ساخت و ساز بر روی گسل را شاید بتوان در سخنان رئیس پیشین پژوهشکده علوم زمین جستجو کرد. محمود صادقیان چند سال پیش در اظهارنظری گفت: برجهای اصلی و بزرگ تهران دقیقا روی گسلها بنا شدهاند. چراکه یک گسل سنگهای محکم را به طرف روی زمین هدایت میکند و چون برای ساخت برجها خاک منطقه را آزمایش میکنند به این نتیجه میرسند که محل خوبی را برای ساخت برج انتخاب کردهاند.
البته برخی معتقدند با رعایت استاندارها میشود روی گسل نیز ساخت و ساز انجام داد. رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران از آن افرادی است که ساخت و ساز در حریم گسلها با رعایت استانداردها را مشکلشاز نمیداند. چندی پیش مهدی عباسی گفته بود: «دادن مجوز بر روی گسل مخصوصا گسلهای تهران که به لحاظ خطر اهمیت دارند باید با یک استاندارد باشد.ممکن است در بسیاری از نقاط دنیا در این گسلها پروژه تعریف کنند و ساختمانهای بلندمرتبه هم بسازند؛ ولیکن استانداردی که آنجا برای ساخت و ساز رعایت میشود، استانداردی است که برخی اوقات پروژه را از حالت اقتصادی خارج میکند.»
به گفته وی ساخت و ساز روی گسل نیاز به بازگویی دارد. پس این عبارت که روی گسل نمیشود ساخت را باید این طور بازنگری و بازگویی کرد که روی گسل با ضوابط و استانداردهای عادی نمیشود ساخت و ساز کرد. الآن در شهر تهران اگر هر پروژهای بخواهد روی گسلها تعریف شود باید رعایت ملاحظات با رویکرد طراحی روی گسلها به عنوان یک پیوست مدنظر قرار بگیرد.
گسلهای شناختهشده تهران عمدتاً در شمال و جنوب شهر تهران است؛ اما مطالعات جدید نشان میدهد گسل شمال تهران توان ایجاد زمین لرزههایی که در تاریخ تهران درج شده است را ندارد و گسلهای جنوب تهران نیز این قابلیت را ندارند. سوالی که در این زمینه مطرح میشود، این است که منشأ این زمین لرزهها کجا است. برای یافتن پاسخ مناسب محققان پژوهشکده علوم زمین سازمان زمینشناسی مطالعات گستردهای در بخش مرکزی شهر تهران انجام دادند و توانستند گسل «پردیسان»را شناسایی کنند.محل این گسل در بین بزرگراه آیتالله حکیم و شهید همت است، ضمن آنکه اعلام شد این گسل در حال حاضر فعالترین گسلی است که در تهران وجود دارد و توان لرزهزایی آن به مراتب بیشتر از گسلهای شمال و جنوب تهران است. به گفته کارشناسان توان لرزهزایی این گسل بین ۶.۲ تا ۶.۳ است.
لازم به یادآوری است گسل به شکستگیهایی گفته میشود که سنگهای دو طرف صفحه شکستگی نسبت به همدیگر حرکت کرده باشند.
این جابهجایی میتواند از چند میلیمتر تا صدها متر باشد و انرژی آزادشده به هنگام حرکت سریع گسلهای فعال، عامل وقوع اغلب زمینلرزهها است. در این میان باید به این نکته هم توجه داشت که شدت زلزله و بزرگی گسل فقط عامل تعداد تلفات نیست. مهم ترین عامل، فرسودگی بافتهای مسکونی و تراکم جمعیتی و قابلیتهای شهری است که میتواند تاثیر آن را به حداقل برساند.
شهر تهران هر چند که با انبوهی از گسلهای فعال روزگار میگذراند، ولی در سالهای اخیر با پدیده مخرب فرونشست زمین نیز مواجه است که این امر ناشی از برداشتهای بیرویه از آبهای زیر زمینی میشود.
