شهرسازی نوین – انواع شکل ساخت شهر(۱): شبکه شهری شطرنجی (گسترده)

نحوه شکل گیری شهر به عوامل و شرایط گوناگونی وابسته است، هر کدام از این اشکال دارای ویژگی ها، قابلیت ها و همچنین ضعف ها می باشند. طرح های گوناگونی با توجه به توسعهٔ روز افزون شهرها و جلوگيرى از رشد بى‌رويهٔ و بى‌قاعدهٔ آنها، ارائه گرديده است تا بتوان به طرح و نقشه‌اى منطقى براى شهرها دست یافت. از جمله: شهر ستاره‌اي، شهر اقماري، شهر خطي، شهر گسترده و… . 

شهر گسترده (شطرنجى)
در اين طرح که متاثر از افکار دانشمندان آمریکائی است با تکیه بر «توسعه ی شبکه ی راه ها» و «ساختن جاده های متعدد»، گسترش شهرها و نواحی جمعیتی آن ها به صورت «پراکنده»، انجام می شود. از ویژگی های این طرح، عدم وجود سیمای شهری در مرکز شهر است، چون که تمام تاسیسات و خدمات شهری در سراسر شهر به طور یکسان و هماهنگ یافت می شود. از نمونه های اجراء شده آن مى‌توان به طرح کلى شبکه‌هاى ارتباطى لس‌آنجلس آمريکا اشاره کرد. شهر لس‌آنجلس را شهر هزارگونه معرفى کرده اند. چرا که على‌رغم طرح گسترده خود، مرکب از گره‌هائى است که بخش‌هاى بزرگى را اشغال کرده و استفاده از وسايل حمل و نقل عمومى مثل تراموا را غير ممکن مى‌سازد، ولى در عوض راه را در جهت استفاده از اتومبيل شخصى مهيا مى‌سازد.
«فرانک لويد رايت» را به‌عنوان واضع اين طرح می دانند. اساس فکری رايت برای این طرح، واگذاری يک الی يک و نيم هکتار زمين به هر کسی برای کشاورزی است که در کنار کشاورزی می بایست به کار صنعت هم مشغول باشد و نقش خود را در بخش صنعت نیز ایفا کنند.
طرح گسترده فاقد مرکزيت شهرى است و در حقيقت توسعه‌اى نامحدود را داراست. توسعه شهر فقط در صورت وجود عوارض طبيعى همچون دریا، کوه و … متوقف می شود.
این فرم قابلیت استفاده برای دو هدف کاملا متضاد: ۱- جوامعی با تمرکز و تراکم بالا و ۲- جامعه فردگرا، را دارد چرا که این فرم، حالتى فردگرا دارد.
در اين طرح سلسله مراتب خيابان‌ها را مى‌توان به‌راحتى رعایت نمود. همچنین، بدون آنکه اصل تئورى گسترده دچار تغييرى شود، مى‌توان شبکه‌هاى شطرنجى نامرتبى را نيز در آن به‌وجود آورد.
سابقه شکل گیری این طرح در طول تاریخ به دوران باستان در سرزمین هایی همچون ژاپن، مصر (کاهون و تیمگاد) و چین باز می گردد. همچنين، شهرهاى مستعمراتى که در يونان، اروپاى قرون وسطى و آمریکا شکل گرفتند، کم و بيش داراى چنين مدلى بودند.
از معایب این طرح می توان به وجود فاصله‌های موجود بین نقاط مختلف آن اشاره کرد. پس از توسعه شهر، جهت گذر از نقطه‌اى به نقطه ديگر، بعد مسافت مدت زمان زيادى را متوجه خود خواهد کرد. راه حل فرانک لويد رايت در این باب متکی بر وسيله نقليه است.، وى اميد به روزگارى دارد که اختراع هليکوپتر تکميل شده تا بدين‌ وسيله مسئله بعد مسافت در شهرها را حل شود.
باید مد نظر داشت که اين مدل نمى‌تواند بدون انتها مطرح شود و اگر گسترش آن بى‌انتها باشد مرکز آن متراکم گرديده و رفت و آمد نيز افزايش خواهد يافت. اين فشار بر تمام خيابان‌هائى که هيچ فرقى با هم ندارند وارد خواهد آمد. وقتى تمام خيابان‌ها مشابه به يکديگر باشند، رفت و آمدهاى غيرمعقولى به‌وجود مى‌آيد و نواحى درونى تمام بلوک‌ها مورد هجوم قرار خواهد گرفت. همچنين در صورت نبود خيابان‌هاى مورب، سفرهاى طولانى بوجد خواهد آمد و اگر خيابان‌ها مورب باشند، همچون شهر واشنگتن با تقاطع‌هاى متراکم و نامتعادلى روبه‌رو هستیم.
اگرچه اين انتقادات با درجه‌بندى و طبقه‌بندى کردن راه‌ها و با استفاده از يک فرم کلى و بزرگ شطرنجى قابل حل و يا کاهش است، ولى اين کار زمانى عملى است که خيابان‌هاى فرعى حالتى غيرشطرنجى داشته باشند. پيچ و خم دادن به فرم گسترده و ايجاد فضاهاى متنوع (در صورتی که خواص اصلى حفظ شود)، کاهش مشکلات را در پی خواهد داشت.
از جمله شهرهای شطرنجی ایران می توان به سلماس و قوچان (نقشه پایه ریزی شده اولیه شهر) اشاره نمود.