گزارش اختصاصی نوین شهرساز- عارفه محمودی: از نظر بسیاری از تاریخدانان احداث باغستان سنتی به دوران ساسانی برمی گردد، که به شکل استخرهای کوچک در کنار هم قرار گرفته و با تکیه بر دانش بومی آب، در یک منطقه خشک واقع شده و علاوه بر مدیریت سیلاب ها، منبع درآمد و محلی برای گذران اوقات فراغت محسوب می شد که گرداگرد شهر قزوین را از جانب شرق، جنوب و غرب در برگرفته و به شکل نعل اسب در واقع به شکل حرف (U) این شهر را احاطه کرده است.
باغستان سنتی قزوین در نقش ریه های این شهر درگذشته و امروزه عمل می کند مانند سدی مستحکم از بروز آلودگی های صنعتی و ریزگردها (در تابستان)، بهمن، سیل و طوفان و … به شهر جلوگیری کرده و در واقع این حوادث را تعدیل می کند و در پالایش و تعدیل اثرات سوء بادهای مه وراز که از شمال و غرب و جنوب شرق می وزد، مؤثر است. همچنین به عنوان لبه شهری تفکیک فضاهای شهری، ایجاد حرایم عریض سبز در پیرامون شهر و ایجاد دید و منظر مطلوب در ورودی های شهر و محدوده اطراف شهر به همراه داشته است که در حفظ آن، ساماندهی و احیاء این سرمایه ملی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اهمیت باغات سنتی در شهری چون قزوین که جزئی از پیکره این شهر محسوب می شوند، به عنوان یک بخش جاندار برای شهر تلقی می گردد و در هماهنگی با بخش بی جان کالبد شهر، ساختار یا بافت و سیمای شهر را تشکیل می دهند. به عنوان اساسی ترین عنصر اکوسیستم قزوین، رفتار انسان‌ها را در این منطقه شکل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده است. در این میان پس از اصلاحات اراضی، علیرغم اهمیتی که برپیکره شهرقزوین دارد همچنین با تاریخ شهر یگانگی جدا ناشدنی دارد، در سال‌های اخیر شهر بیشتر دستخوش توسعه فیزیکی و عمرانی بوده وبه تدریج تعداد زیادی از باغستان ها و اراضی کشاورزی جای خود را به بناهای مختلف دادندکه با توسعه شهر و فعالیت-های سوداگرانه و تغییر سبک زندگی شهروندان باعث از بین رفتن بخش قابل توجهی از باغستان سنتی قروین شده است که سال به سال از میزان فضای سبز شهر کاسته و کمتر به جوانب دیگر شهری از جمله حفظ و توسعه فضای سبز و باغستان سنتی پرداخته شده است.
زوال باغستان سنتی قزوین
درپژوهشی که مرکز رياست جمهوری درسال ۹۸ باغستان سنتي قروین انجام داده آمده است «پس از نابودی باغستان سنتی قزوین در پهنه شمالی آن دردهه‌های۵۰ و۶۰ امروز روندهای اقتصاد سیاسی شهری به سمت نابودی پهنه شرقی باغستان عمل می‌کند. اینکه، حفاظت از باغستان سنتی به یکی از موضوعات چالشی در استان قزوین بدل شده است» این گزارش عامل اصلی تخریب امروز باغستان را اقتصاد سیاسی زمین شهری می‌داند «تا زمانی که تولید رانت از طریق تغییر کاربری زمین ممکن است، صاحبان اراضی از راه‌های قانونی و غیرقانونی، روابط رسمی و غیررسمی، مذاکرات علنی یا پشت پرده تغییر کاربری اراضی باغستان را رقم می‌زنند» اما همین پدیده، تنها عامل تغییر کاربری اراضی قزوین نیست. بر اساس این پژوهش بهانه کمبود آب، آتش‌سوزی‌های پی در پی، پروژه‌های غیر ضروریِ جاده‌کشی و تعریض جاده‌ها داخل محدوده باغستان، تضعیف سازمان‌یابی سنتی باغداران و رشد کالبدی شهر قزوین به سمت باغستان از عوامل درجه دوم و فرعی تخریب باغ‌هاست. نقشه‌ای که از شهر قزوین و باغستان در سال ۱۹۱۵ میلادی ترسیم شده است، نشان می‌دهد که ۱۰۰سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود ۶ برابر مساحت شهر بوده است اما امروز خواه بر پایه توسعه نامتوازن شهر، خواه به هر علت دیگر- جمعیت قزوین در دهه‌های اخیر چندین برابر شده و وسعت باغستان به دو هزار و ۵۰۰ هکتار رسیده است.
بازدیدهای میدانی و تصاویر ماهواره‌ای نشان از این دارد که بخش‌های وسیعی از باغستان، عمدتاً در بخش شرقی، که تا همین ۱۵سال پیش سبز و زنده بوده است، امروزه رها و بیشتر درختان‌شان خشک شده است.
آتش‌سوزی‌های عمدی در باغستان به انگیزه اخذ تغییر کاربری و آتش‌سوزی‌های غیرعمدی به علت رهاشدگی باغاتی است که مالکان کنار جاده‌ها رهایشان کرده‌اند که خود این مسأله عمدتاً معلول پیدا شدن انگیزه زمین‌فروشی است. توسعه جاده‌ها در داخل باغستان نیز انگیزه زمین‌فروشی را در مالکان باغاتی که کنار جاده قرار می‌گیرند، ایجاد می‌کند.
از سال‌ها پیش دلالان یعنی کسانی که باغ را به انگیزه تغییر کاربری می‌خرند، به جمع باغداران وارد شده‌اند. آنها باغدار نیستند؛ باغ‌ها را رها و از همیاری‌ها و امور مشارکتی باغستان اجتناب می‌کنند.
خریداران این املاک نه محصول می‌کارند و نه علاقه به کار باغداری بلکه تنها کارشان از خرید این اماکن و تبدیل آن به ویلا، تفریح، خوشگذارانی در تابستان و روزهای تعطیل است.
هر چند توسعه شهر به سوی باغستان عامل اصلی تخریب این پدیده تاریخی، زیست‌محیطی و فرهنگی است، اما براساس متن این پژوهش، در عوامل درجه دوم تخریب هم نقش دستگاه‌های اجرایی و نهاد برنامهریزی در سطح استان قابل ردیابی است. «بهانه کمبود آب که دلایلی چون معلول مسدود کردن کانال‌های آب در جریان رشد شهر است و شهرداری آب را از بالادستِ رودخانه‌ها برای آبیاری پارک جنگلی برمی‌دارد.» و همچنین به دلیل برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه «زویار» در برخی مناطق، عرض آن به ۵۰ متر هم افزایش یافته و قبل از اینکه آب به باغ‌ها برسد، در مسیر رودخانه گم می‌شود و هدر می‌رود. از پنج رودخانه قدیمی مسیر باغستان فقط یکی، دو رودخانه هنوز زایش آبی دارند؛ اما متأسفانه برخی کشاورزان روستاهای بالادست آب را می‌گیرند و اجازه برداشت نمی‌دهند و نمی‌گذارند که آب این رودخانه‌ها به پایین‌دست و باغ‌های سنتی برسد و«ماسه‌ای که بهره برداران خصوصی از بستر رودخانه برمی‌دارند، باعث پایین رفتن بستر آن شده است.
شهرداری می‌تواند با کنترلی که بر توزیعِ آب در سازمانِ اجتماعی باغستان اختلال ایجاد کند. پیش از این، یکی از باغداران قزوینی اواخر تیرماه امسال به خبرگزاری مهر گفته بود:«در سال آبی اخیر و از بهمن‌ماه ۹۸ که آب در باغستان جریان پیدا کرد و هر یک از باغ‌ها به ترتیب از سهمیه آب خود بهره‌مند شدند، امکان بهره‌گیری از آب کافی برای هیچ‌کدام از بخش‌های باغستان وجود نداشت.»
«آب پایدار اضافه بر منابع موجود به میزان سالانه ۱۵میلیون متر مکعب برای باغستان تأمین شود. برای این منظور از پساب تصفیه شده شهر می‌توان استفاده کرد. باغات تخریب شده احیا و شیوه آبیاری به آبیاری قطره‌ای تبدیل شود، کانال‌ها لایروبی شود، برداشت شن و ماسه از رودخانههای تغذیه‌کننده باغستان متوقف و آب‌های سطحی سالم جمع‌آوری و به سمت باغستان هدایت شود.» و مسئله دیگری که می‌تواند به حل مشکلات باغستان در زمینه کم آبی کمک بسزایی داشته باشد اصلاح انهار است،که با ایجاد زیرساخت مناسب برای نهر آب کمترین هدر رفت را داشته باشد؛ در این صورت می‌توان در حین بارش‌های فصلی آب را برای شهر و تغذیه باغات نگه‌داشت. یافته‌های مطالعه درباره باغستان سنتی قزوین نشان می‌دهد روند کلان انحطاط باغستان را با برنامهریزی در سطوح اجرایی نمی‌توان متوقف کرد و تاکنون برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات دیوان‌سالارانه یا فنی- مهندسی توفیقی نداشته است.
چه باید کرد؟
با توجه به اهمیت حفظ باغات سنتی در شهر قزوین که در مسیر ثبت جهانی قرار دارد در مقایسه با سایر آثار تاریخی تنها بافت زنده باستانی کشور است و میزان تاثیر این باغات بر سیما و منظر شهر و تعدیل آب و هوا که می تواند موجب توسعه پایدار و حفظ محیط زیست شهری شود، برای حفظ و بازیابی حیات باغستان سنتی قزوین که خاک بسیار ارزشمندی دارد و از پتانسیل بالای گردشگری و درختان مقاوم برخوردار است راهکارهای عملیاتی که می توان پیشنهاد داد به‌جای توسعه شهر و نابودی محیط‌زیست، بافت تاریخی و طبیعی بهتر است بافت های فرسوده قابل تخریب موجود در شهر و همچنین از اراضی که قابلیتی برای کشت ندارند جهت ایجاد ساخت و ساز و فضای شهری استفاده کرد، و برای تامین منابع آب باغستان، اصلاح شیوه آبرسانی و آبیاری موجود، استفاده از روش های مدرن- قطره ای و ساخت استخرهای مدرن برای ذخیره سازی آب باران در فصول بارندگی و همچنین تعامل و مشارکت جامعه دانشگاهی و نخبگانی با باغداران که در همین راستا می توان به آخرین نشستی که درتایخ ۲ اسفند۱۴۰۱ توسط بنیاد نخبگان قزوین با موضوع “باغستان سنتی قزوین، ظرفیت‌ها و چالش‌ها” برگزار شد اشاره کرد که دراین نشست راهکارهای برون رفت از چالش‌های پیش روی باغستان سنتی قزوین باحضور جمع‌های دانشگاهی و نخبگانی و با بهره‌گیری از تجربیات پیشکسوتان مدیران استانی و ملی دانشگاهی مطرح شد.
