ژئومورفولوژی رودخانه ای (ریسک سیلاب های شهری در مخروط افکنه ها)

در مقیاس جهانی وقوع توفانها و سیلابها از جمله مخرب ترین بلایاي طبیعی محسوب می شوند چنانکه بیشترین مرگ و میر در اثر حوادث طبیعی ناشی از آنها می باشد، تنها تعداد کمی از کشورها با مسائل ویرانی ها و خسارات ناشی از رخداد سیلابهاي بزرگ مواجه نیستند بروز خسارتهاي ناشی از سیلابهاي سالانه در مناطق مختلف جهان از جمله ایران لزوم توجه به ایجاد و گسترش سیستم هاي کارآمد مدیریت خطر  سیل بویژه از طریق مدیریت نحوه استفاده از زمین در دشت هاي سیلابی را نمایان می سازد. مطالعات بسیار زیاد صورت گرفته، این موضوع را روشن می سازد که تعیین خطر سیل مسئله اي بسیار پیچیده است. در واقع براي مطالعه خطر سیل در هر منطقه اي باید آنرا به دو قلمرو از عوامل مستقل از یکدیگر تجزیه نمود و هر یک را جداگانه مورد مطالعه و بررسی قرار داد. گروه اول این عوامل شامل عواملی است که بر پایه مفهوم خطرات اقتصادي و اجتماعی وقوع سیل است و گروه دوم عوامل، شامل عواملی است که بر پایه آگاهی هاي حاصل از شرایط هیدرولوژیکی تأثیرگذار در بروز سیل قرار دارند.

عوامل گروه اول عوامل آسیب پذیر نامیده می شوند که نشانگر حساسیت نحوه استفاده از زمین، توسط جوامع انسانی به پدیده سیل است و صرفا بستگی به نوع و نحوه استفاده از زمین و درك از خطر وقوع سیل جامعه انسانی استفاده کننده از منابع زمین دارد. این گروه از عوامل حتی تحت شرایط مشابه از لحاظ زمانی و مکانی به شدت متغییر هستند.

گروه دوم عوامل تأثیرگذار در خطر سیل، مخاطرات سیل نامیده می شوند که صرفا به شرایط رژیم جریان آب در رودخانه ها بستگی دارند و مستقل از نحوه استفاده از زمین می باشند. بطوریکه می توان گفت چنانچه سایر پارامترهاي طبیعی در یک منطقه معین دچار تغییر نشوند و بدون در نظر گرفتن نحوه استفاده از زمین، رخدادهاي سیلابی مشابه می توانند وسعت مشابهی از زمین را در زمانهاي مختلفی که اتفاق می افتند به زیر آب می برند. بر اساس این دو بعد تأثیرگذار در تعیین خطر سیل، می توان متذکر شد، که تعیین سطح واقعی خطر آن، نیازمند تعیین دقیق سطح بعد مخاطرات سیل و آسیب پذیري منطقه است.

اهمیت مطالعات خطر سیل و خسارات سالانه ناشی از آن باعث شده است تا لزوم توجه به مطالعات آن در دستور کار اتحادیه اروپا قرار گیرد. به این ترتیب که در تاریخ ۲۳ اکتبر سال ۲۰۰۷ مجموعه کشورهاي عضو این اتحادیه ملزم به تهیه نقشه خطر سیل براي کشور خود شدند. بر این اساس کشورهاي عضو باید ساختاري را براي شناسایی و اندازه گیري خطر سیل در اروپا که در آن به هر دو جنبه مورد اشاره موضوع پرداخته می شود، تأسیس نمایند.

در خصوص مطالعات اخیر انجام شده در زمینه خطر سیل می توان به پژوهشهاي انجام شده توسط : هویجر و همکاران(۲۰۰۴)، پترو و همکاران( ۲۰۰۶، ون الفن و ون بیک( ۲۰۰۶) اشاره نمود. هدف اصلی تمامی این مطالعات کاهش مجموع مؤلفه هاي تأثیرگذار در خطر سیل است. هدف اصلی این مقاله نیز معرفی و ارزیابی صحت کاربرد شیوه اي مبتنی بر داده ها و اطلاعات حاصل از مجموعه شرایط زمین شناسی، ژئومورفولوژي و هیدرولوژي بر پایه منطق فازي است. چنانکه نتایج حاصله، مخاطرات ناشی از وقوع سیل را در قالب نقشه مخاطرات سیل ارائه نماید.

اجزای اصلی سیستم رودخانه ای

سیستم های رودخانه ای از سه زون ژئومورفولوژیک تشکیل می شوند:

۱-زون فرسایشی: راس کوهستان و نقطه آغاز شکل گیری رودخانه، جاری شدن بر روی شیب تند، جاری شدن آب درون دره های تنگ و قدرت فرسایندگی زیاد رودخانه. در این زون رودخانه بستر دره ها را حفر میکنند و بدین ترتیب مواد کنده شده را در امتداد شیب جابجا می کنند.

٢- زون انتقالی: شیب بستر به اندازه ای است که جریانات فقط قدرت جابجایی رسوبات را دارند. در این شرایط، رودخانه قادر به حفر نیست. رودخانه های کم ارتفاع در این بخش به یکدیگر پیوند خورده و جریان آب بر روی شیبی ملایم حرکت می کند. در این قسمت دره ها پهن تر شده و رودخانه حالت تقریبا ماندری پیدا میکنند.

٣- زون تراکمی: پست ترین بخش یک سیستم رودخانه ای که رسوبات در کانال های رودخانه ای بر روی دشت های سیلابی و یا بر روی مخروط افکنه ها نهشته می شوند. در این قسمت، بستر رودخانه بسیار پهن شده و مآندرها کاملا گسترش می یابند. همچنین، رودخانه بدلیل کاهش شیب شروع به تراکم بار رسوبی به سمت حوضه انتهایی میکند.