محیط و ناحیه

محیط یک مفهوم هندسی است و به درازای بخش بیرونی یک شکل گفته میشود. یعنی فاصلهای که بر لبه بیرونی یک شکل می پیماییم تا به نقطه اول خود بازگردیم، محیط میگویند. به خود لبه بیرونی نیز اصطلاحاً محیط گفته میشود.برخی جغرافی دانان محیط را صرفا محدود به محیط طبیعی می دانند که در واقع چنین نیست، بلکه یک مفهومی کلی است که هم انسان و هم محیط طبیعی را می تواند شامل شود.

*جغرافی دانان تاثیر سه محیط را بر زندگی انسان بیان کرده اند که شالوده جغرافیای رفتاری نیز می باشد و به شرح زیر هستند:

1. محیط پدیداری : شامل محیط طبیعی ،شهری ،محله ، محیط کار و …این محیط ها در رفتار و کیفیت زندگی انسان تاثیر گذار هستند.
2. محیط شخصی : شامل جغرافیای شخصی افراد (نقشه ذهنی)، نظام اعتقادی، نگرش ها، پایگاه های فرهنگی-اجتماعی واقتصادی و… .
3. محیط زمینه ساز : شامل مراحل چرخه زندگی ، بر اساس سن و جایگاه های خانوادگی و سطح زندگی شامل میزان در آمد ،محیط زندگی و شیوه زندگی در طبقه اول ، دوم و سوم جامعه.

ناحیه و تفاوت آن با منطقه در جغرافیا

اگر وسعت منطقه مورد نظر ما کوچک بود از واژه ناحیه جغرافیایی استفاده می کنیم و در غیر این وصورت واژه منطقه جغرافیایی به کار می بندیم. انسان به عنوان عنصر اصلی یک ناحیه، در علم جغرافیا به همه پدیده های طبیعی و فرهنگی اعتبار می بخشد. مفهوم ناحیه، کانون و هسته اصلی در علم جغرافیا است. ناحیه آزمایشگاه علم جغرافیا است. در مطالعات ناحیه ای خط غیرمستقیم بیش از خط مستقیم عمومیت دارد. نتیجه میگیریم که، میتوان واحدهای جغرافیایی را بدون توجه به مرزهای سیاسی، ایالتی و ساحلی انتخاب و بررسی نمود . هرناحیه جغرافیایی هسته ای دارد که تجانس یک پدیده را به خوبی در این هسته می توانیم مشاهده کنیم و هرچه به اطراف پیش برویم از این وحدت تجانس کم شده و تا جایی می رسیم که دیگر وحدتی ازپدیده مورد نظر مشاهده نمی شود، به این نقطه مرز ناحیه جغرافیایی می گویند. ناحیه ممکن است وحدت طبیعی، انسانی و فرهنگی داشته باشد.

می توان گفت سرزمینی که دارای یک پدیده مشخص است، در واقع یک ناحیه است.هر گاه ناحیه ای به یک درجه از ویژگی خاص برسد که نسبت به نواحی اطراف خود منحصر منحصر به فرد باشد، یک ناحیه نامیده می شود. در واقع وحدت یابی اساس هر ناحیه است.

تعیین مرزهای نواحی

اگر بخواهم تقسیم بندی در طبیعت داشته باشیم بهترین پدیده جغرافیایی برای تعیین حد وحدود یک ناحیه ناهمواری است، زیرا تقریبا یک پدیده ثابت است و از لحاظ عینی نمود بیشتری دارد . ناهمواری معمولا بارش مناسب تر و حیات گیاهی و جانوری غنی تری دارد و در واقع یک گره جغرافیایی است.تعیین رودخانه به عنوان مرز نواحی جغرافیایی نیز در درجه دوم بعد از ناهمواری ها رایج بوده ، ولی در برخی مناطق جواب می دهد و در برخی مناطق کارساز نیست.

اغلب جغرافی دانان، جامعه شناسان، نژاد شناسان و برنامه ریزان اقتصادی در اولین قدم برای آغاز پژوهش، اقدام به مشخص کردن یک ناحیه و تعیین حدود می کنند و سپس مطالعات خود را آغاز کرده و به نتیجه گیری نهایی می رسانند. برای مشخص کردن بهتر حدود یک ناحیه و شناخت ویژگی های درونی آن بهتر است اول خرده نواحی موجود در بطن ناحیه را بشناسیم و سپس به سراغ بررسی کلی ناحیه مورد نظر رجوع کنیم.

در شهر ها به راحتی می توان نواحی فرهنگی، اجتماعی و کارکردی را شناسایی کرد، زیرا دارای وحدت و تجانس مشخص تری می باشند، مثلا ناحیه تجاری، ناحیه فرهنگی، ناحیه گردشگری و ناحیه تفریحی و … هر ناحیه در مرکز خود تجانس و نمود عینی تری از پدیده مورد نظر دارد . هرچه به اطراف پیش رویم از این تجانس کاسته شده و تا جایی می رسیم که اثری از مشخصات اصلی ناحیه دیگر یافت نمی شود.

*توجه : استناد به یک عامل جغرافیایی برای شناخت کانون یک ناحیه جغرافیایی گاهی علمی ترین روش پژوهشی است.

نابرابری ها اغلب در مرز بین دو کانون جغرافیایی به اوج خود می رسد.نقش ناحیه بیش از خود ناحیه ممکن است مورد تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قرار گیرد. گاهی نقش یک خرده ناحیه می تواند، به کل یک ناحیه نفوذ کند وآن را به خدمت بگیرد. مثلا یک کارخانه خودرو سازی ممکن است به حدی گسترش پیدا کند که چندین کارخانه یک ناحیه را به زیر خدمت خود درآورد و ناحیه به نام نقش خرده ناحیه(مثلا کارخانه خودرو سازی) شناخته شود.

تفاوت اصلی مطالعات جغرافیایی گذشته و امروزی در تعیین ناحیه این استه که از نمود عینی به نمود عمقی ناحیه نگریسته می شود و و دیگر ملاک ظاهر بینی کمتر مورد توجه است.

برخی صاحب نظران انتقاد هایی به نگرش ناحیه ای وارد کرده اند، که به شرح زیر است:

•  تعیین مرز های نواحی گاهی بسیار مشکل است و گاه به صورت قراردادی صورت می گیرد.
• در روی کره زمین بسیار مشکل است که نواحی همگن و خاصی را از حیث یک ویژگی پیدا کنیم.
• پیدا کردن و مشخص کردن مرز های یک ناحیه بر روی یک نقشه آسان تر از مشخص کردن آن بروی زمین است.

*نکته مهم: در جغرافیای ناحیه ای مواد اولیه را باید از سایر علوم اخذ کرد ولی ترکیب و ارتباط آنها را با استفاده از تخصص جغرافیایی، آن هم در قالب های ناحیه ای می توان عملی کرد .

انواع نواحی فرهنگی عبارتند از:

الف) نواحی فرهنگی رسمی(ناحیه همگن):ناحیه ای که توسط انسان هایی با یک یا چند خصیصه بنا شده اند. در این ناحیه پژوهشگران می توانند گروه های انسانی را به راحتی طبقه بندی کنند.(مثلا: ناحیه لک زبان استان لرستان)

ب)نواحی فرهنگی کارکردی (ناحیه غیر همگن):منطقه ای است که با توجه به کارکرد سیاسی، اجتماعی

اقتصادی و فرهنگی سازمان دهی شده اند.

ج)نواحی فرهنگی بومی (ناحیه ادراکی):این ناحیه توسط ادراک ساکنان و بومی های آن مصداق پیدا می کند و توسط اسامی محلی نام گزاری می شوند.

ویژگی های ناحیه از منظر علم جغرافیاعبارتند از:

1. وحدت و تجانس در عوامل اصلی و مهم ناحیه
2. مرزهای ناحیه با مرزهای نواحی مجاور مشخص است.(معمولا مرز های ناحیه یا خرده ناحیه با خاتمه فعالیت بارز اقتصادی که به دست انسان انجام می شود مشخص می شود-مثلا مرز ناحیه ذرت خیز آمریکا)

نکته: سازگاری انسان به طبیعت(اکولوژی) بهترین و مشخص ترین نواحی را به وجود می آورد.مثلا ناحیه ذرت خیز آمریکا یا پامپای آرژانتین.

به طور کلی مطالعات ناحیه مانند : مطالعه قلب جغرافیا است. زیرا یکی از مهمترین مفاهیم جغرافیایی است.

در بررسی یک ناحیه باید شرایط جغرافیایی زیر را همواره مورد توجه قرار بدهیم:

1. خصوصیات محیط طبیعی و زیستی
2. جمعیت، ویژگی های آن و فرهنگشان (تعداد، پراکندگی جمعیت در شهرها و روستا و نواحی مختلف، جنس و نژاد، آداب و رسوم و پایگاه های اجتماعی خاص…)